Ο ρόλος της ενσυναίσθησης και των ορίων στις τοξικές σχέσεις

Οι διαπροσωπικές σχέσεις διατρέχουν ένα εύρος — από την αλληλοϋποστήριξη και τη ζεστασιά μέχρι μοτίβα χειρισμού, εξουσίας και συναισθηματικής βλάβης. Ο όρος «τοξική σχέση» χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια σχέση που επαναλαμβάνει συμπεριφορές που βλάπτουν την ψυχική, συναισθηματική — και μερικές φορές τη σωματική — ευεξία ενός/ων των εμπλεκόμενων. Βασικά χαρακτηριστικά είναι η ανισότιμη κατανομή εξουσίας, επαναλαμβανόμενη υποτίμηση/ελέγχος και κύκλοι «καλού — κακού» στη δυναμική του ζεύγους (Forth et al., 2022 Time)

Δύο ψυχολογικά «εργαλεία» παίζουν κρίσιμο ρόλο στο αν μια σχέση εξελίσσεται ή συγκρατείται σε τοξικά μοτίβα: η ενσυναίσθηση (η δυνατότητα να καταλάβουμε και να ανταποκριθούμε στο συναίσθημα του άλλου) και τα όρια (η ικανότητα να θέτουμε και να διαφυλάσσουμε τους προσωπικούς/διαπροσωπικούς κανόνες και ανάγκες). Το άρθρο αυτό αναλύει πώς αλληλεπιδρούν, γιατί η ανισορροπία τους συμβάλλει σε τοξικά μοτίβα και ποια είναι τα κλινικά/πρακτικά συμπεράσματα.

1. Ενσυναίσθηση: ο «κόμπος» που κρατάει ή αποσταθεροποιεί σχέσεις

Η ενσυναίσθηση έχει πολλαπλές διαστάσεις: γνωστική (κατανόηση της οπτικής/νόησης του άλλου) και συναισθηματική (συναισθηματική ανταπόκριση/συμμετοχή). Στις υγιείς σχέσεις, η ενσυναίσθηση ενισχύει την επικοινωνία, τη συγκατάθεση και την αμοιβαιότητα· μειωμένη ενσυναίσθηση σχετίζεται με ψυχρή αποστασιοποίηση, κατανόηση των συναισθημάτων του άλλου και αυξημένη σύγκρουση (Ringwald, 2020).

Παρατήρησε δύο κλασικά μοτίβα:

• Υψηλή ενσυναίσθηση + σαφή όρια: οδηγεί σε υποστηρικτική, σταθερή σχέση. Το ένα μέλος ακούει, καταλαβαίνει και σέβεται τα όρια του άλλου.

• Υψηλή ενσυναίσθηση + «αδύναμα» όρια: το άτομο που έχει ενσυναίσθηση παίρνει υπέρμετρα το βάρος της φροντίδας — κινδυνεύει από εξουθενωτική φροντίδα, συναισθηματική εκμετάλλευση ή ρόλο «σώστη» (caregiver trap).

Σημείωση: η ενσυναίσθηση δεν είναι πάντα «προστατευτική» — όταν χρησιμοποιείται από τον χειριστικό σύντροφο ως μέσο για να προβάλει ενοχή ή έλεγχο, μπορεί να διευκολύνει τοξικά μοτίβα. Η εμπειρική βιβλιογραφία δείχνει ότι η ενσυναίσθηση ευνοεί την εγγύτητα όταν συνοδεύεται από αμοιβαιότητα και όρια· αλλιώς, λειτουργεί μονομερώς

2. Όρια (boundaries): τι είναι και γιατί είναι κρίσιμα

Τα όρια ορίζουν ποιο συμπεριφορικό/συναισθηματικό «χώρο» είναι αποδεκτό και ποιο όχι — σε επίπεδο χρόνου, επικοινωνίας, σεξουαλικότητας, χρημάτων και προσωπικής αυτονομίας. Η θεωρητική εργασία για τα όρια τα αντιμετωπίζει ως «ρυθμιστές απόστασης» που διατηρούν την ταυτότητα του ατόμου μέσα στη σχέση (Ryder, 1991; Russo et al., 2018).Η ευπλαστότητα (permeability) των ορίων δηλαδή πόσο «διαπερατά»/χαλαρά είναι , σχετίζεται με την ικανοποίηση και την ψυχική υγεία: υπερβολικά «διάτρητα» όρια επιτρέπουν εκμετάλλευση· υπερβολικά «αυστηρά» όρια οδηγούν στην αποξένωση. Μελέτες δείχνουν ότι ζευγάρια με σαφείς, αμοιβαία σεβαστούς κανόνες και ικανότητα επαναδιαπραγμάτευσης των ορίων εμφανίζουν υψηλότερη ικανοποίηση και λιγότερη σύγκρουση (Russo et al., 2018).

3. Πώς «σπάνε» οι ισορροπίες: τοξικά μοτίβα όπου ενσυναίσθηση και όρια αποτυγχάνουν

Στις τοξικές σχέσεις εμφανίζονται συνήθως ένας ή περισσότεροι από τους παρακάτω μηχανισμούς:

1. Εκμετάλλευση της ενσυναίσθησης: ο χειριστικός σύντροφος εκμεταλλεύεται την τάση του άλλου να κατανοήσει/συγχωρήσει, για να μεταθέσει ευθύνες, να αμβλύνει την κριτική ή να ελέγχει τη συμπεριφορά. Το φαινόμενο gaslighting (διαστρέβλωση της πραγματικότητας του θύματος) αξιοποιεί ακριβώς αυτό: η εμπιστοσύνη του θύματος στην προσωπική του αντίληψη αποσυντίθεται σταδιακά. Η πρόσφατη βιβλιογραφία περιγράφει και μετρά συστηματικά το φαινόμενο αυτό στις ερωτικές σχέσεις.

2. Υποχώρηση ορίων λόγω φόβου απώλειας: άτομα με έντονο φόβο εγκατάλειψης ή χαμηλή αυτοεκτίμηση θυσιάζουν όρια για να «κρατήσουν» τη σχέση — αυτό τροφοδοτεί ένα φαύλο κύκλο όπου ο/η σύντροφος δοκιμάζει τα όρια επανειλημμένα.

3. Συνεχής υπέρ-προσαρμογή: ο «φροντιστής» αναλαμβάνει συναισθηματικά την ευθύνη για τα πάντα (emotional caretaking)· με τον καιρό χάνει την αυτονομία του, αυξάνεται το στρες και η πιθανότητα κατάθλιψης.

4. Διακυμάνσεις ενσυναίσθησης: σε μερικές σχέσεις, μόνο ένας εκ των δύο έχει υψηλή ενσυναίσθηση· αυτό οδηγεί σε μονομερή επένδυση και τελική εξουθένωση.

4. Case studies 

Case A — υπέρ-προσαρμογη

Η Χ (34) αναφέρει ότι «πάντα καταλαβαίνει» το θυμό του χ (36). Όταν εκείνος φέρεται ψυχρά, εκείνη αναλαμβάνει ευθύνη, μειώνει τις δικές της ανάγκες (χωρίς να το συζητήσει) και δικαιολογεί την απουσία του. Σταδιακά η Χ παύει να βλέπει φίλους και νιώθει υπερβολική ευθύνη για τη σχέση. Σε αξιολόγηση, υπάρχει υψηλό επίπεδο ενσυναίσθησης αλλά πολύ αδύναμα όρια. Θεραπευτική παρέμβαση: ψυχοεκπαίδευση για όρια, ασκήσεις επικοινωνίας και «ασκήσεις άρνησης» (practice saying no)· στόχος η επαναδιαπραγμάτευση των ρόλων.

Case B —  gaslighting & όρια

Η Χ αναφέρει ότι ο Χ αμφισβητεί συνεχώς την ανάμνησή της για γεγονότα και την κατηγορεί ότι «υπερβάλλει». Αυτό οδηγεί την Χ να αμφισβητεί τη δική της κρίση. Το μοτίβο είναι χαρακτηριστικό gaslighting — όπου η ενσυναίσθηση της Χ (θέλει να καταλάβει γιατί ο Χ συμπεριφέρεται έτσι) χρησιμοποιείται ως μέσο έλεγχου. Παρέμβαση: αντικειμενική καταγραφή γεγονότων (journaling), διατήρηση κοινωνικών στηριγμάτων, θεραπεία για ενίσχυση αυτοεπιβεβαίωσης και βελτίωση ορίων. (βλ. scoping review για gaslighting).

Case C — «Το ζεύγος με αμοιβαία όρια» (προθεραπευτικό παράδειγμα)

Ζευγάρι που παραπονιόταν για «έλλειμμα επικοινωνίας» διδάχτηκε ενσυναίσθηση-κατευθυνόμενες ακροάσεις και τεχνικές σαφούς ορίωσης (π.χ. συμφωνίες για χρόνο απαντήσεων στα μηνύματα, ιδιωτικό χώρο εργασίας). Στα 3 μήνες εμφάνισαν σημαντική βελτίωση στην ικανοποίηση και μείωση των συγκρούσεων (επίπεδα στρες μειώθηκαν).

5. Αξιολόγηση — εργαλεία και ενδείξεις

Για τη διάγνωση/αξιολόγηση τοξικών μοτίβων και σχετικής ενσυναίσθησης/ορίων, χρήσιμα εργαλεία περιλαμβάνουν:

• Μέτρα ενσυναίσθησης (Interpersonal Reactivity Index — προσαρμογές για ζευγάρια).

• Ερωτηματολόγια έκθεσης σε gaslighting / σχέσεις (π.χ. νέες κλίμακες αξιοπιστίας που περιγράφονται στη βιβλιογραφία).

• Κλίμακες ορίων/διαχείρισης ορίων (περιγραφικά πρωτόκολλα, δομημένες συνεντεύξεις).

• Κλινικές συνεντεύξεις για έλεγχο για κατάθλιψη/άγχος και καταγραφή κοινωνικής στήριξης.

6. Παρεμβάσεις — πρακτικές και θεραπευτικές προτάσεις

1. Ψυχοεκπαίδευση: εξήγηση εννοιών ενσυναίσθησης και ορίων — πώς καταστρέφονται και πώς επαναχτίζονται.

2. Διερευνητικές τεχνικές επικοινωνίας: ενεργητική ακρόαση, «I-statements», χρονικά όρια επικοινωνίας.

3. Ενίσχυση ορίων: ασκήσεις «όρια στην πράξη» (συμφωνίες για χρόνο, οικονομικά, χρήση τηλεφώνου), ρόλος-παιχνίδι in-session.

4. Θεραπεία ζεύγους/Γονεϊκή καθοδήγηση: όταν υπάρχει αμοιβαιότητα προβλημάτων.

5. Ατομική θεραπεία: για θύματα gaslighting/συναισθηματικής εκμετάλλευσης — στόχος: επαναφορά αυτο-επιβεβαίωσης.

6. Κρίσιμες επεμβάσεις: όταν υπάρχει ψυχολογική ή φυσική κακοποίηση, προτεραιότητα η ασφάλεια — παροχή πόρων, σχεδίου απομάκρυνσης, νομικής/κοινωνικής υποστήριξης.

7. Συμπεράσματα 

• Η ενσυναίσθηση είναι προτέρημα, όχι «δικαιολογία» για παραβίαση ορίων.

• Τα όρια είναι δεξιότητα που μαθαίνεται — όχι εγγενής αγένεια.

• Στις τοξικές σχέσεις, η ανισορροπία (υψηλή ενσυναίσθηση + αδύναμα όρια) συχνά οδηγεί σε εκμετάλλευση.

• Εάν νιώθεις ότι σε «αδειάζουν» συναισθηματικά ή ότι αμφισβητούν τη σκέψη σου (gaslighting), κράτα αρχεία, μίλα σε τρίτους και ζήτησε επαγγελματική στήριξη.